Modern çağlardayız ve herkes her şeyin bir kolayı var zannediyor. Daha doğrusu bu algı yaratılmaya çalışılıyor. Şu hapı iç zayıfla, sporsuz diyetsiz. Şu videoyu izle sigarayı bırak. Uyurken şu kulaklıktan sesi dinle İngilizce öğren. Bunların pek çoğu işe yaramasa da, kolaylıklar çağında her şeyin bir kolayı olduğuna inanmak istiyoruz. Başladığımız hiçbir şeyi yerine getirmek için yeterli sabrımız yok. Dikkatimiz kolayca başka bir yere kayıyor. Bu yüzden başladığımız kolaylıkların işe yarayıp yaramadığını da öğrenemiyoruz bile. Sistem nasıl da güzel işliyor.
Bana da en çok sorulan soru bu. Nasıl yalan yakalarız? Hem de kolayca. İyi de ben bunun kitabını yazdım zaten, okumaz mısınız? Başka yazan yazarlar da var. Hayır, o kadar sabrımız yok. Sen bile herkese uyacak bir ipucu ver, biz hemen anlayıverelim yalanları. Bu kadar basit.
Keşke işler bu kadar basit olsa. Herkese uyacak bir ipucu bulsak. İşyerinde, evde, emlakçıda, oto galeride, mahkemede, bankada ve daha pek çok yerde o ipucunu kullansak ve karşımızdakinin yalan söylediğini şıp diye anlasak. Maalesef henüz böyle bir yalan maymuncuğuna sahip değiliz. O nedenle otomobil alırken muayene ettirmek, kredi verirken kredi notuna bakmak ve mahkemelerde hala delillere dayanmak zorundayız.
Peki bitti mi? Bu kadar mı? Değil elbette. Yalan söylemek insan doğasına aykırı bir çabadır ve mutlaka bir yerlerden sızar. Ne diyor Freud? “Hiçbir ölümlü yalan söyleyemez. Dili sussa parmak uçları konuşur, ihanet tüm gözeneklerinden sızar.” İnsanın düşünen ve yalan söyleyen beyni, dürüst ve yalan söyleyemeyen memeli beyninin sürekli olarak baskısı altındadır. Yalan söylemek insanda ciddi bir stres ve duygusal baskı kaynağıdır. Yalan söylemek zorlar, çok fazla bölünme gerektirir. Yalan söylemek kimi zaman vicdanımızı zorlar, korkutur ya da aldatma hazzı verir. Yalan söylemek kalp atışlarımızı hızlandırır, vücut sıcaklığımızı artırır ve bizi terletir. Demek ki yalanı yakalayacak tek bir işaret değil ama pek çok işaret sızabilir yalan söylerken. Ben bunlardan bilimsel olarak doğruluğu ispatlanmış beş işareti sizler için seçip anlatacağım bu yazıda.
- Yalan söyleyenlerin ses tonları tizleşir. Alın size çok sağlam, meta analizlerle de desteklenen bir yalan işareti. Yalan söyleyen kişiler genellikle yoğun stres yaşarlar. Bu da onların ses telleri üzerine etki eder. Yalan söyleyenler yüz ifadelerini, beden dili sinyallerini, duruşlarını ve sözlerini kontrol etmek zorundadırlar. Bu oldukça zor bir iştir. Bu sırada ses tellerini ve tonlarını kontrol etmekte zorlanırlar. Kimi zaman buna rastladığınızdan da eminim. Yalan söyleyen kişilerin ses tonu tizleşir ve yükselir. Stres yaratan bir soru ya da konuşulan bir konu üzerine kişinin ses tonundaki tizleşme ve yükselme sizi hemen uyarmalıdır.
- Yalan söyleyenler ayaklarını ve bacaklarını kontrol etmekte zorlanırlar. Bu Charles Darwin’den beri bilinen bir gerçek. Yukarıda da belirttiğim gibi yalan söylemek çok değişkenli bir eylemdir. Doğru söyleyenin tek derdi doğru neyse onu aktarmaktır. Kendisini kontrol etme gereği hissetmez. Oysa yalancı duruma en uygun yalan ya da yalan parçasını uydurmaya çalışırken, bir taraftan da yüz ifadesini, duruşunu, bakışlarını, ses tonunu, ellerini ve karşı tarafı kontrol etmeye çalışır. Bunların tamamını çoğu kez yapamaz ve beynine en uzak olan uzuvlarını kontrol etmekte zorlanır. Bu nedenle çoğu kez kontrolsüz el kol ama daha sıklıkla ayak ve bacak hareketlerini sergiler. Stres anında hareketliyken duran ya da dururken bir anda hareketlenen ayak ve bacaklar, kişinin yalan söylüyor olabileceğinin güçlü bir delili olabilir.
- Yalan söyleyenlerin ağzı kurur. Bu gerçek tarih öncesinden beri bilinen bir ipucudur. Eski çağlarda yalan söylediğinden şüphelenilen kişilerin pişmemiş pirinci yutmaları istenirdi. Çünkü yalan söyleyen kişilerin ağzı kuruyacağı, tükürük salgılamayacağından hareketle
pirinçleri de yutamayacağı düşünülürdü. Daha vahşi yöntemler de vardı elbette. Örneğin yalan söyleyip söylemediğini anlamak için diline kızgın demir değdirmek mesela. Eğer ağzı dili kuruduysa hemen yanacaktır elbette. İşin gerçeği yalan söylemek stres hormonunu yükseltir. Bu da pek çok işaretin yanı sıra ağız içerisinde kurumaya neden olur. Tükürük bezleri tükürük salgılamayı bırakır ve hatta var olan tükürük içeri çekilir. Bu durum kişinin konuşmasında zorlanma ve sürekli dili ile duraklarını yalamak zorunda hissetme ile kendisini gösterir. Ağız ve dil ol kadar kurur ki kişi dilini ağzının içerisinde hareket ettiremez ve konuşmaları anlaşılmaz.
Bu nedenle stres soruları karşısında ağzın kuruması ve dili sürekli yalama ihtiyacı ciddi bir yalan belirtisidir. - Yalancılar konuşurken daha fazla duraklama yaparlar ve cevap verme süreleri daha uzundur. Yalancı eğer hazırlık süresi varsa başlangıçta daha kabul edilebilir bir yalan söyleyebilirler. Ancak yalan hiçbir yere tutunmayan ve havada asılı duran bir kavramdır. Her yerinde boşluk yakalanabilir. Bu nedenle iyi bir sorgu uzmanı, görüşmeci (ya da kadınlar) ince noktaları ve tutarsızlıkları görerek açıkta kalan konuları sorarak yeni bağlantılar kurmaya çalışırlar. Doğru söyleyenler için belki sadece anımsamakla ilgili bir sorun olabilir. Yalan söyleyen ise sorulan her soruya karşı vereceği cevabı düşünür, açıkta kalacak ya da daha önce söyledikleri ile çelişecek herhangi bir şey olup olmadığını değerlendirir. Öte yandan ortaya çıkan yeni yalan ihtiyaçlarını da karşılamaya çalışır. Bu çok zaman alan bir durumdur. Bu nedenle zaman kazanmak için yalan söyleyenler cevap verirken daha fazla duraklama yaparlar ve sorulan bir
soruya normalden daha geç cevap verirler. Hatta çoğu zaman anlamamış gibi sorduğunuz soruyu tekrarlarlar ya da sizin sorduğunuz soruya başka bir soru ile cevap verirler bunların tamamı zaman kazanma çabasıdır ve yalan söyleme ile ilişkisi pek çok çalışma ile
ispatlanmıştır. - Yalancılar inandırmak için gereğinden fazla yemin ederler. Doğru söyleyenlerin inandırmak gibi bir derdi yoktur. En azından olmadığını düşünürler ve doğruyu eksiksiz bir biçimde anlatmaya çalışırlar. Oysa yalan söyleyen bir yalanı kurgular ya da doğrunun bir kısmını saklar, kendi doğrularını yaratarak aktarırken, bu yalanlara karşı tarafı inandırma zorunluluğu da hissederler. Bu iki şekilde kendini gösterir. Kimi yalancılar anlamsız ve beden dili ile uyumsuz bir öfke gösterisinde bulunurlar. Kendilerini haksızlığa uğramış gibi hissederler ve öfke ile bağırıp çağırırlar. Fakat doğal bir öfke olmadığı, sadece yalanı maskeleme ve zaman kazanma çabası olduğu dikkatli gözlerden kaçmaz. Bir diğer grup ise gereksiz ve abartılı yeminler ederler. İnsanlar genel olarak yemin edebilir, bunda bir şey yok. Bazılarının her söze valla billa diye başlamak gibi alışkanlıkları da vardır. Ancak normal zamanda etmedikleri ve yaratıcılıklarını kullandıkları yeminler her zaman dikkat çekmelidir. Allah belamı versin, ekmek Kuran çarpsın, ekmeğe kör bakayım, çocuklarımın üzerine yemin edeyim tarzında gereksiz ve uzun yeminler yine başka bir maskelemenin işaretidir.İşte size beş ipucu. Elbette çok daha fazlası var ama bunlar çeşitli araştırmacılar tarafından ispatlanmış, doğrulanmış ve bilimselliği kabul edilmiş olan ipuçları. Ancak şunu da bilmeniz gerekiyor ki, ne kadar çok işaret bilirseniz bilin, sonuçta gözlemlemek ve görebilmek gerekiyor. Gözlerinizi sürekli açık tutun, davranış değişikliklerini yakalamaya odaklanın. Göreceksiniz ki bir süre sonra bu durum bir alışkanlık haline gelecek ve daha kolay bir şekilde yalanları yakalayabildiğinizi fark edeceksiniz.
Bonus ipucu: Araştırmalar tüm dünyanın üzerinde uzlaştığı yalan yakalama işaretinin göz kaçırma davranışı olduğunu gösteriyor. Gözlerime bak ve doğruyu söyle. Tanıdık geldi mi bu cümle. Evet, acemi yalancılar, çocuklar ve gençlerde bu davranış gözlemlenebilir. Fakat genel çalışmalar gösteriyor ki, bu güvenilir bir işaret değil. Nasıl ki suç işleyen kişiler kolluğun parmak izlerinden yararlanarak yakalayacağını bildikleri için eldiven takıyorlarsa, yalancılar da bu işaretin farkında oldukları için daha
fazla gözlerinizin içine bakacaklardır. Ben meslek hayatımda kime gözlerimin içine bak dediysem hiç bakmayan olmadı örneğin. Üstelik araştırmalar yalancıların normalden daha fazla gözlerin içine baktıklarını göstermektedir. O yüzden gözlerinizin içine bakarak konuşan herkesin doğruyu söylediğinden çok da emin olmayın lütfen.
Yalansız dolansız günler dilerim.
